NÂZIM HİKMET'İN MODERN TÜRK ŞİİRİ ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ(*)

(Genel bir değerlendirme ve bazı savlar)

Nâzım Hikmet'in gerek biçim gerek içerik bakımlarından mo¬dern Türk şiirinde yepyeni bir yöneliş olan ilk şiirlerinin yazılış ta¬rihleri 1920'lerdir. Bu şiirler 1928'de Bakû'da Güneşi İçenlerin Tür¬küsü, 1929'da İstanbul'da 835 Satır adlı kitaplarda toplanmıştır. Gerek bu kitaplarda yer alan şiirlerinin, gerekse 1940'lı yılların baş¬larında hapishanelerde yazılan İnsan Manzaraları adlı büyük epiği de içlerinde olmak üzere tüm bu süreçlerde verdiği çeşitli ürünleri¬nin Türk şiirinde büyük bir devrim olduğu herkesçe kabul edilmektedir. Ancak Nâzım Hikmet şiiriyle modern Türk şiirinin öteki ürün¬leri, öteki şiir akımları arasındaki karşılıklı ilişkiler yeterince irdelenmiş değildir.

Bu eksikliğin çeşitli nedenleri olduğu kuşkusuzdur. Türkiye'de şiir eleştirisinin sığlığı, önemli, ciddi bir eleştiri disiplini oluşturama¬yışı bilinen bir şeydir. Bu konuya bu konuşmanın çerçevesi içinde girmeyeceğim. Nâzım Hikmet şiiriyle modern Türk şiiri arasındaki ilişkilerin incelenmesindeki daha özgül başkaca güçlüklere ve özel¬liklere değinmekle yetineceğim.

Nâzım Hikmet, Cumhuriyet döneminin ilk kuşak şairleri olan Hececiler'den biri olarak şiire başladı. Çok genç bir yaşta gittiği Rusya'da devrimci ortamdan, devrimci şiir akımlarından (genel ola¬rak o dönemin devrimci, öncü sanat hareketlerinden) etkilendi. Ma¬yakovski gibi bir şairle kişisel olarak da tanıştı, toplantılarda birlikte şiir okudular. Öte yandan, klasik divan şiirini ve bu şiirde modern Fransız şiiri etkisi altında 19. yüzyılda gerçekleşen yenilikleri biliyor¬du. Tevfik Fikret gibi bir şairin, Ahmet Haşim'in şiirlerini tanımaması olanaksızdı. Yahya Kemal ise zaten edebiyat öğretmeniydi ve ailece yakınlıkları olan bir kimseydi. Genç Nâzım Türk halk şiirini de tanıyordu. Sözünü ettiğimiz ilk iki kitaptaki şiirlerle gerçekleştirilen yenilikler, tüm bunların bir sentezi olsa gerektir.

Bu kitaplar Türk şiirinde bir devrim olarak kabul edildi, fakat acaba o dönemdeki Türk şiiri bu devrimci çıkıştan etkilenmeye, o doğrultuda ürünler vermeye hazırlıklı mıydı? Buna olumlu bir yanıt vermek bana çok güç görünüyor. O dönemde klasik Osmanlı-Türk şiiri, "Divan", Yahya Kemal'le son büyük temsilcisini yarattı ve sona erdi. Hece şiirinin Kemalettin Kamu, Ömer Bedrettin Uşaklı ve özellikle Necip Fazıl gibi şairlerle ulaştığı bireysel lirizm yoğunlukla¬rı Fazıl Hüsnü Dağlarca'nın "Çocuk ve Allah"ıyla daha derin bir yo¬ğunluk ivmesi ve çok büyük ayrıntı zenginlikleri kazandı. Bu arada Ahmet Muhip Dıranas gibi bir şair, Fransız şiirinin geleneksel vezni "alexandrin"le çok yalın bir lirizmin örneklerini veriyordu. Böylece 1940'lı yıllara gelindi.

Bu örneklerde Nâzım Hikmet şiirinden etkiler aramak boşuna¬dır. Bir başka deyişle, Nâzım Hikmet kendi özgün çizgisini birkaç kolda sürdürmekteyken, modern Türk şiirinin bir başka yönelişi, daha geleneksel denebilecek bir başka yatakta akmaktaydı. (B. K. Çağlar vb. gibi, Nâzım Hikmet şiirinden, bu şiirin içeriklerine yaban¬cı ve karşıt kalarak tümüyle biçimsel olarak etkilendikleri. söylenebi¬lecek kimi şairlerden söz etmeye gerek görmüyorum.)

Nâzım Hikmet şiiriyle modern Türk şiirinin öteki yönelişleri arasındaki kopukluğun, 1940'lı yıllara kadar sürdüğünü düşündü¬ğüm bir iletişim eksikliğinin (belki yokluğunun) nedenleri birkaç noktada toplanabilir: Çok özgün bir sentez oluşturan bu şiirin mo¬dern Türk şiirindeki daha doğal oluşumların bir ölçüde dışında, bir ölçüde üstünde bir yerde kalması... Şairin gerek yapıtları hakkındaki kovuşturmalar gerekse siyasal nedenlerle, zaman zaman ülke dışın¬da, yeraltında ya da hapishanelerde yaşamını sürdürerek, ülke edebi¬yat yaşamından (kişi olarak da yapıtlarıyla da) arada bir kopma zo¬runda kalışı... Bunlara belki başka nedenler de eklenebilir.

Nâzım Hikmet şiirinin çeşitli yönelişlerinden gerçek anlamda et¬kilenen ilk şairler kuşağının 1940'lı yıllarda ürün vermeye başlayan şairler olduğunu düşünüyorum. Fakat bu şairleri, bizdeki şiir eleştiri¬sinde genellikle yapılageldiği gibi 1940 toplumcular kuşağı olarak da¬raltmak kanımca büyük bir yanlışlık olacaktır. 1940 toplumcuları, en yaşlıları H. İ. Dinamo, Rıfat Ilgaz'dan en genç Ahmed Arif'e kadar, her biri kendi özgünlükleri içinde, Nâzım Hikmet şiirinden derin bi¬çimde etkilendiler. Fakat Orhan Veli arkadaşlarının oluşturduğu "Garip" hareketini de Nâzım Hikmet'in Türk şiirinde gerçekleştirdi¬ği devrimlerin dışında düşünmek olası değildir. Sadece 40 toplumcu¬larının ve "Garip"çilerin değil, Bedri Rahmi'den Necati Cumalı'ya, Attilâ İlhan'dan Cahit Külebi'ye kadar, ilk ürünlerini 1940'lı yıllarda veren, içerikte ve biçimde çok farklı birçok şairin şiirleriyle Nâzım Hikmet'in şiirleri arasındaki ilişkileri (kimi kez karşılıklı bir ilişki olarak) irdelemek günümüz Türk şiir eleştirisinin önünde kanımca önemli bir görev olarak durmaktadır.

Nâzım Hikmet 1950'de, yaklaşık 15 yıllık bir hapishane yaşamın¬dan sonra ülkeden ayrılmak zorunda kaldı ve bilindiği gibi bir daha da Türkiye'ye dönemeden ülke dışında öldü. Fakat denebilir ki 1963'deki ölümünü izleyen birkaç yıllık süre ve sonrasında, onun Türkiye'de, çok daha geniş bir etki alanı kazanarak, çok daha derin izler bırakarak yeniden doğuşu gerçekleşti... Bugün Türk şiirinde, ilk ürünlerini 1950'lerde belki Nâzım şiirini tanımadan veren ve fakat bu şiirle 1960'lı yıllarda karşılaşan şairlerle, içlerinde bu satırların ya¬zarının da bulunduğu 60 kuşağının şairlerine, 60'lı yıllardan bugünle¬re uzanan süreçlerde şiirimizin önemli oluşumlarında katkısı bulu¬nan herkese, günümüzün en genç şairlerine kadar, Nâzım Hikmet şiirinin muazzam birikimlerinden (epik ya da lirik, içeriksel, biçim¬sel, vb.) şu ya da bu yönde, şu ya da bu ölçüde etkilenmemiş bir şair bulabilmek güçtür... Bu yeniden doğuşun ve muazzam etkileme gücünün toplumsal ve yazınsal nedenlerinin araştırılması, etkilerin irdelenmesi ve öte yandan, 50'li yıllarda yaşamını ülkesi dışında geçir¬miş olmakla birlikte Türk şiirinin bu dönemlerdeki oluşumlarından habersiz olduğu düşünülemeyecek olan Nâzım Hikmet'in bu olu¬şumlardan ne ölçülerde etkilenmiş olabileceği gibi sorulara yanıtlar aranması ise, sayısız çalışmaya konu olacak nitelikte çok geniş bir araştırma alanıdır...

(*) "Anka" dergisinin Nâzım Hikmet Özel Sayısı'nın yayınlanışı nede¬niyle İstanbul Fransız Kültür Merkezi'nde 12. 1. 1993 tarihinde düzenlenen toplantıda yapılan konuşma.